Όλυμπος: Ανάδειξη - Ανάπτυξη

Οικονομική προσέγγιση της διατήρησης του πολιτιστικού κεφαλαίου δια μέσου της διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος

Το Φεστιβάλ Ολύμπου παρακολούθησε τις εργασίες της εκδήλωσης «Όλυμπος 2918 μ. Μύθου και Ιστορίας» που οργάνωσε με επιτυχία η Αντιπεριφέρεια Πιερίας και ξεχώρισε αρκετές ενδιαφέρουσες

εισηγήσεις, οι οποίες αναδεικνύουν με επιστημονική τεκμηρίωση τις δυνατότητες ανάπτυξης της παρολύμπιας περιοχής με την διατήρηση και προστασία της ιστορικής και φυσικής φυσιογνωμίας του Ολύμπου.

Ιδιαίτερης σημασίας είναι η εισήγηση του καθηγητή του Α.Π.Θ. κ. Γιάννη Κυρίτση που δίνει εύγλωττες και εύστοχες απαντήσεις στο ερώτημα «Ποια ανάπτυξη του Ολύμπου και για ποιους».

Όλυμπος: Ανάδειξη - Ανάπτυξη

Οικονομική προσέγγιση

της διατήρησης του πολιτιστικού κεφαλαίου

δια μέσου της διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος

Κυρίες & Κύριοι

Ευχαριστώ κατ’ αρχήν την κα Αντιπεριφερειάρχη και τους λοιπούς συντελεστές της σημερινής εκδήλωσης  για την πρόσκλησή τους να μιλήσω και να επιχειρήσω μια προσέγγιση της διαχείρισης αυτού του μεγάλου κεφαλαίου που ονομάζεται Όλυμπος.  Σκέφτηκα ωστόσο πως σε μια ημερίδα ενδεδυμένη με τον ανάλαφρο τίτλο του μύθου -σε μια εποχή που ελάχιστα προσφέρεται για μυθοποίηση-  αλλά και της ιστορίας, το ύφος του  λόγου μιας τεχνοκρατικής προσέγγισης θα ηχούσε παράξενα κι  ανακόλουθα. Όμως από την άλλη, μέρες που ζούμε, με το φάσμα της ανεργίας -ως επακόλουθο της οικονομικής ύφεσης- να κυριεύει τις μεταβιομηχανικές κοινωνίες δε θαρρώ πως μπορούσα να αποφύγω την αναφορά μου στην προσοδοφόρα αλλά λελογισμένη διαχείριση των φυσικών πόρων, ως συνιστώσα αυτού του κεφαλαίου. Σε μια αδόκιμη (ίσως κατά πολλούς) μίξη λοιπόν, οριοθέτησα έτσι το θέμα μου και θα προσπαθήσω στα επόμενα λεπτά να κάνω μια μικρή ανάλυση  στα πλαίσια του quo vadis –πού πάμε- για τον Όλυμπο, την περιοχή μας, την ανάπτυξή της.

Πρέπει ωστόσο να πω, πως οι καθηγητές,  που προηγήθηκαν από μένα στο βήμα, κάλυψαν με την παρουσία τους και το λόγο τους σε μεγάλο βαθμό και τη δική μου θεώρηση για τον Όλυμπο. Ο Αντιπρύτανης Γιάννης Τζιφόπουλος,  διακεκριμένος επιστήμονας στην αρχαία ελληνική επιγραφική και ιστοριογραφία, φωτίζει με το ερευνητικό του έργο πτυχές της ιστορίας μας. Ο αγαπητός φίλος Χάρης Ζάγκας επί  δεκαετίες διδάσκει την ανάγκη για μια ορθολογική διαχείριση της φύσης. Οι δύο διαφορετικές επιστημονικές περιοχές τις οποίες υπηρετούν με το έργο τους προσδιορίζουν και οριοθετούν τη διπλή υπόσταση του βουνού∙ ως μνημείο της Φύσης αλλά και  ως κοιτίδα της φιλελεύθερης ελληνικής θρησκείας, φιλοσοφίας και παιδείας που αναδεικνύεται σήμερα σε  σύμβολο του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν,  οριοθέτησα έτσι το θέμα μου. Όμως, όσο κι αν ήθελα να μην αναφερθώ καθόλου αυτή τη φορά σε κάτι που πολύ αγάπησα κι επένδυσα ερευνητικά, στην ιστορία της πρώτης ανάβασης στον Όλυμπο (έναν αιώνα κι ένα χρόνο από σήμερα), στους βασικούς πρωταγωνιστές αυτού του εγχειρήματος, στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής και στο πλούσιο αρχειακό υλικό της  που τύχη αγαθή είχα την ευκαιρία πριν μια δεκαετία να αναδείξω, η παρουσία της έκθεσης των φωτογραφιών του Fred Boissonnas που το Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης μας εκθέτει στη διπλανή αίθουσα, με υποχρεώνει ηθικά θαρρώ να ξεκινήσω από ’κει, όσο κι αν κούρασα ίσως τους περισσότερους από εσάς, αυτά τα χρόνια  να με ακούτε.

Θα θυμίσω πολύ επιγραμματικά ότι τον Αύγουστο του 1913 δύο Ελβετοί, ένθερμοι φιλέλληνες, ο Frédéric Boissonnas και Daniel Baud-Bovy συναντούν στο Λιτόχωρο τον Χρήστο Κάκκαλο· τρεις τους κατακτούν την κατοικία των θεών του αρχαιοελληνικού πολιτισμού. Ο Frédéric Boissonnas  ανήσυχος διανοούμενος με σπάνιο ταλέντο, ανυψώνει τη φωτογραφία στο επίπεδο των εικαστικών τεχνών. Γόνος διάσημων φωτογράφων ο ίδιος, παρακολουθεί μαθήματα φωτογραφίας και παίρνει χρυσά βραβεία στη Βέρνη, το Σικάγο τη Βιέννη και το 1900 το πρώτο χρυσό βραβείο στην παγκόσμια έκθεση στο Παρίσι.

Ο Daniel Baud-Bovy είναι στην πατρίδα του ένας διακεκριμένος ιστορικός της τέχνης, τεχνοκρίτης και συγγραφέας, Πρύτανης της Σχολής Καλών Τεχνών της Γενεύης, πατέρας του γνωστού ελληνολάτρη μουσικολόγου και μελετητή του δημοτικού μας τραγουδιού Samuel Baud-Bovy.

Ο Χρήστος Κάκκαλος  γεννημένος στο Λιτόχωρο περνάει τη ζωή του στον Όλυμπο, ως υλοτόμος και κυνηγός. Στους γάμους, τις γιορτές και τα πανηγύρια, παίζει λαγούτο και γλεντάει με τους συγχωριανούς του. Αχώριστοι φίλοι ο Boissonnas και ο Baud-Bovy έρχονται για πρώτη φορά μαζί στην Ελλάδα το 1903, επισκέπτονται και φωτογραφίζουν πολλές περιοχές, συνδεδεμένες κυρίως με την αρχαία και νεότερη ελληνική ιστορία. Στη δεκαετία που ακολουθεί επαναλαμβάνουν πολλές φορές το ταξίδι τους. Το 1913 η μοίρα τους επεφύλαξε την εύνοια να πατήσουν, με οδηγό τους τον Κάκκαλο, πρώτοι θνητοί αυτοί "στου Ολύμπου του πολύκορφου την πιο ψηλή κορφή" αν μεταφράσω έτσι τη γνωστή ομηρική αναφορά. και ο Boissonnas φωτογραφίζει για πρώτη φορά τις κορυφές του θεϊκού βουνού. Στη Γενεύη και το Παρίσι εκδίδουν θαυμάσια βιβλία με ταξιδιωτικές εντυπώσεις και λευκώματα με φωτογραφίες, όπου ο Όλυμπος κατέχει κυρίαρχη θέση και ο Baud-Bovy πλαισιώνει με τη θαυμάσια πένα του τις φωτογραφικές δημιουργίες του πρωτοπόρου Boissonnas.

Από ένα βιβλίο λοιπόν του Fred Boissonnas «Le tourisme en Grèce ” (Ο τουρισμός στην Ελλάδα) που εκδίδεται  το 1930 στη Γενεύη, διαβάζω πολύ αποσπασματικά:

Στο Λιτόχωρο το πέρασμά μας ανατάραξε τις ιδέες· αρχίζουν να καταλαβαίνουν τι σημαίνει να έχεις πόρους ψηλά, συζητούν στην αγορά ∙

Ο κυνηγός των αγριοκάτσικων έγινε ο σημαντικός άνθρωπος του χωριού. Σήμερα δείχνει περήφανα την κάρτα του :   Χρήστος Κάκκαλος, Οδηγός Ολύμπου.

Κι αυτή η λεπτομέρεια τα λέει όλα.

Σε αυτή τη λεπτομέρεια θα ήθελα κι εγώ να αφιερώσω ένα σημαντικό μέρος της σημερινής μου παρέμβασης.

Κυρίες & Κύριοι

Την επισήμανση του Ελβετού φιλέλληνα, για την αποδοχή ενός μετασχηματισμού δεδομένων στον Όλυμπο, όσο προφητική κι αν αποδείχτηκε για ότι  επακολούθησε στις δεκαετίες που μεσολάβησαν, δεν μπορώ παρά να τη δω νομοτελειακά εντεταγμένη σε όσα αφοριστικά διέβλεψε ο αθάνατος λόγος του Αισχύλου, δυόμισι  χιλιάδες χρόνια νωρίτερα.

νέοι γαρ οιακονόμοι κρατούσ’  Ολύμπου, νεοχμοίς δε δη νόμοις …

(…Καινούργιοι κυβερνήτες  διοικούν τώρα τον Όλυμπο, με νέους νόμους…)

Κι αυτούς τους νέους νόμους, σήμερα θα τους αποκαλέσω:

·         Ανάδειξη του χώρου / Διαχείριση επισκεπτών

·         Περιβαλλοντική προστασία

·         Στρατηγική Περιφερειακής Ανάπτυξης

Κι όσο αργήσουμε να κατανοήσουμε αυτή τη νέα πραγματικότητα, τόσο πολύτιμο χρόνο και ευκαιρίες θα χάνουμε.

 Από τον Όλυμπο των αρχών του περασμένου αιώνα ζούσαν εκατοντάδες οικογένειες· υλοτόμοι, κτηνοτρόφοι, αγωγιάτες, μελισσουργοί,  κατραμοποιοί. Σήμερα μετά βίας μετράει λίγες δεκάδες από άμεσα απασχολούμενες οικογένειες και για όλους τους υπόλοιπους υπάρχει απλά ως ένα background στην επιχειρηματική τους δραστηριότητα ένας μακρινός  Όλυμπος, extremus Olympus  που έγραφε ο Βιργίλιος. 80-85 χρόνια μετά τη διαπίστωση του Ελβετού, κι ενώ έχουν πράγματι αναταραχθεί οι ιδέες, φοβάμαι πως δεν έχουμε αντιληφθεί επαρκώς την αξία αυτού του φυσικού και πολιτιστικού μας κεφαλαίου.  Κι  αυτό, ενώ είναι πασιφανές πως η νέα οικονομία  και οι νέες δυναμικές που αναπτύσσονται στον ορεινό χώρο  έχουν ουσιαστικά διαταράξει την  προγενέστερη ισορροπία, τη βασισμένη στην πρωτογενή παραγωγή.

Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, η τεχνολογική πρόοδος και η εκβιομηχάνιση που παρατηρήθηκε στην  παγκόσμια οικονομία, επέφερε σημαντική πτώση στο οικονομικό επίπεδο των κατοίκων των ορεινών περιοχών. Στις περιοχές  αυτές  πραγματοποιήθηκαν ελάχιστες επενδύσεις  αλλά και σημειώθηκε κακή διαχείριση των φυσικών τους πόρων, με αποτέλεσμα να καταστούν έτσι οικονομικά μειονεκτικές.

Όμως, στη σημερινή μεταβιομηχανική εποχή της κοινωνίας της πληροφορίας με το αστικοποιημένο οικονομικό περιβάλλον, οι ορεινές περιοχές της κάθε χώρας του πλανήτη άρχισαν πάλι να ανακτούν μια ιδιαίτερη αξία και σημασία για την οικονομία, την κοινωνία, τον πολιτισμό. Ιδιαίτερα, παράγοντες θελκτικότητας του ορεινού τοπίου, όπως η φυσική του ομορφιά και η αξία αναψυχής, καθίστανται όλο και περισσότερο σημαντικοί, προσφέροντας ένα ευρύ φάσμα οικονομικών και κοινωνικών παροχών στις ορεινούς πληθυσμούς. Αναπτύσσεται έτσι ένα τουριστικό ρεύμα που παρέχει στους κατοίκους αυτών των περιοχών πρόσθετη απασχόληση και εισόδημα, ανοίγει νέες ευκαιρίες σταδιοδρομίας και δημιουργεί αγορές για υψηλής ποιότητας τοπικά και παραδοσιακά προϊόντα. Η παρουσία του ρεύματος αυτού επέφερε ήδη σημαντική βελτίωση στην πρόσβαση, την επικοινωνία και την υποδομή των απομακρυσμένων και απομονωμένων περιοχών χαμηλών πόρων, εισήγαγε τις ορεινές κοινότητες σε νέους τρόπους παραγωγής, σε νέες ιδέες και σε μια πολιτιστική ανταλλαγή. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο, ο τουρισμός αναδείχθηκε για πολλές από τις περιοχές αυτές ως μια εναλλακτική πηγή για την περιφερειακή οικονομική ανάπτυξη και παρείχε μια σπάνια ευκαιρία στους κατοίκους των κοινοτήτων τους να συμμετάσχουν ενεργά στην εθνική οικονομία.

Απαιτείται όμως πάντοτε σε βάθος ανάλυση των υπαρχόντων πόρων και κατανόηση της στάσης των τοπικών κοινοτήτων απέναντι στα χαρακτηριστικά της ανάπτυξης, για το ενδεχόμενο να επιφέρει ο τουρισμός αρνητικές περιβαλλοντικές επιδράσεις που μπορεί να αναπτυχθούν πέραν της ικανότητας του περιβάλλοντος να τις στηρίξει, αλλά και κοινωνικές επιδράσεις πέραν της ικανότητας του τοπικού πληθυσμού να τις ενσωματώσει.

Άρα μακροπρόθεσμα η διατήρηση της ελκυστικής ταυτότητας του ορεινού χώρου θα εξαρτηθεί από την προσεκτική και διορατική διαχείριση των πόρων, ώστε οι θετικές επιδράσεις να αντισταθμίζουν τις αρνητικές επιρροές.   Επιπλέον, προκύπτει ανάγκη για διττή θεώρηση της βιωσιμότητας· και με την φυσιοκεντρική έννοια της προτεραιότητας στη φύση, αλλά και με την ανθρωποκεντρική για την ηθική διάσταση του σεβασμού των ανθρωπίνων αναγκών σε βαθμό συμβατό με την συνολική οικονομική πραγματικότητα, στη λογική του κανόνα σταθερής διατήρησης του φυσικού κεφαλαίου.

Ο Όλυμπος, με την επιβλητικότητα του φυσικού του περιβάλλοντος, εκτός από το πολιτιστικό του φορτίο, αποτελεί ένα πολύ αξιόλογο αλλά και ευαίσθητο οικοσύστημα (που χαρακτηρίζεται από σπάνια ποικιλομορφία, σύνθεση και δομή αφού καταγράφονται σε αυτή είδη σπάνιας ομορφιάς και ανεκτίμητης βιολογικής αξίας, με τη μοναδικότητα των δεκάδων ενδημικών ειδών), αλλά και τη γεωμορφολογική του ιδιαιτερότητα (που αποτελεί μικρογραφία της γεωλογικής ιστορίας ολόκληρου του ελλαδικού χώρου) προσφέρεται ως πρότυπο συζήτησης για το είδος και το μέγεθος της όποιας παρέμβασης απαιτείται στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον του, τις προσδοκίες των κατοίκων του και τη διαχείριση των επισκεπτών του.

Κατά συνέπεια η διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος αποτελεί στην περίπτωση αυτή το ουσιαστικό μέσο διατήρησης του πολιτιστικού περιβάλλοντος.

Εξάλλου σήμερα εδραιώνεται όλο και περισσότερο η άποψη της διατήρησης του χαρακτήρα ενός ήπιου-εναλλακτικού τουρισμού στον Όλυμπο. Απομακρύνεται δηλαδή η παλαιότερη αντίληψη, κυρίως σημαντικής μερίδας του τοπικού πληθυσμού, ότι η εκτέλεση πληθώρας μεγάλων τεχνικών έργων στο βουνό θα σήμαινε αξιοποίηση της περιοχής και αυτόματη ανύψωση του βιοτικού της επιπέδου. Βλέπουμε δηλαδή ουσιαστικά να εμφανίζεται και στον τοπικό πληθυσμό η γενικότερη αντίληψη της επιστημονικής κοινότητας που παρουσιάζεται στη βιβλιογραφία ότι ο  προσανατολισμένος προς τη φύση τουρισμός, ο περισσότερο ευαίσθητος περιβαλλοντικά και κοινωνικά αποτελεί διατηρήσιμη μορφή ανάπτυξης. Η μορφή αυτή, μικρότερης γενικά κλίμακας σε σχέση με τον παραδοσιακό “μαζικό” τουρισμό αποτελεί το φιλικό προς το περιβάλλον τρόπο, απαιτεί όμως την ενσωμάτωση του τοπικού πληθυσμού μέσα σε αυτή την αναπτυξιακή διαδικασία. Μάλιστα η βιωσιμότητα της ανάπτυξης προσδιορίζεται πλέον και από το βαθμό συμμετοχής της τοπικής κοινωνίας, πέραν από τα μεγέθη του όποιας μορφής τουρισμού και τη φέρουσα ικανότητα του περιβάλλοντος. Και όπως σημειώνεται χαρακτηριστικά «…ο τουρισμός, εάν αναπτύσσεται πέρα από την ικανότητα του περιβάλλοντος και των πόρων, καθώς και του τοπικού πληθυσμού για να τον στηρίξει, παύει να είναι ανανεώσιμη βιομηχανία».

Κυρίες, Κύριοι

Μπαίνοντας στο τελευταίο μέρος της παρουσίασής μου θα ήθελα να επισημάνω δύο ιδιαίτερα σημεία, βασισμένα στις δικές μου αναλύσεις για το πλαίσιο διαχείρισης του ορεινού όγκου του Ολύμπου.

Πρώτον. Ο αριθμός των επισκεπτών  παρουσιάζει μια σταθεροποιητική τάση εδώ και  δύο δεκαετίες και αυτό πρέπει και μπορεί να αλλάζει αυξητικά. (σας δείχνω τη χρονοσειρά). Ο μεγαλύτερος αριθμός των επισκεπτών θα προκύψει αν δεν συνεχίσει να αποτελεί μόνο η ανάβαση στις κορυφές το κύριο κίνητρο της επίσκεψης, αλλά αναδειχτούν και  πλείστες όσες άλλες εναλλακτικές προσεγγίσεις. Πρέπει να περάσουμε άμεσα από το γραμμικό μοντέλο  που συνδέει τους άξονες πρόσβασης στην περιοχή με τις κορυφές  και το οποίο κυριαρχεί σήμερα, με ένα μοντέλο διαδρομών (σας δείχνω την εικόνα) που καλύπτει την ευρύτερη περιοχή δίνοντας ευκαιρίες για επισκέψεις μυθολογικού, ιστορικού,  φυσιοδιφικού, αναψυχικού και όχι μόνο χαρακτήρα.

Δεύτερο. Η προοπτική αυτή θα αποσυμφορήσει  κορεσμένες περιοχές και θα βελτιώσει το δείκτη πίεσης  στο τοπίο, που οι δικές μου αναλύσεις τουλάχιστον, τον βρίσκουν σήμερα αρκούντως ικανοποιητικό (σας δείχνω την εικόνα).

Παρά τα όσα σημαντικά έχουν επιτευχθεί προς αυτή την κατεύθυνση τα τελευταία χρόνια, είναι ακόμη φανερό ότι η χάραξη μιας τέτοιας πολιτικής έχει ανάγκη την περαιτέρω ανάλυση του φυσικού όγκου του Ολύμπου, τη μελέτη της οργάνωσης και λειτουργίας των κατασκευών που στοχεύουν στην εξυπηρέτηση των επισκεπτών, την επισήμανση των κύριων προβλημάτων που η ύπαρξη αυτών των κατασκευών συνεπάγεται,  τη διασφάλιση ότι η συνέχιση των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων θα είναι απόλυτα συμβατή με τις απαιτήσεις προστασίας και διατήρησης των οικοτόπων και γενικά την αποδοχή μιας πολιτικής άποψης για το τοπίο που να δίνει προτεραιότητα στο περιβάλλον και την προστασία του.

Η έννοια της προστασίας του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος μπορεί να εξασφαλιστεί μόνο μέσω της άρτιας διαχείρισης των αναπτυξιακών επιλογών της τοπικής κοινωνίας στο πλαίσιο των αρχών της βιώσιμης ανάπτυξης.

O φυσικός και πολιτιστικός πλούτος του Ολύμπου μπορεί, χωρίς να καταναλωθεί, να προσφέρει και πάλι πλούσια πρόσοδο στην περιοχή.

Ποτέ του δεν επρόδωκεν ο Όλυμπος τα παιδιά του

τοις παρεχώρει άσυλον, τα δέντρα, τα κλαδιά του

έγραφε στα δύσκολα χρόνια των επαναστατικών αγώνων η λαϊκή πένα. Η μετάβαση σήμερα σε μια νέα κατάσταση, αντίστοιχη εκείνης που νωρίτερα περιέγραψα με την καθολική απασχόληση στον Όλυμπο, των υλοτόμων, των κτηνοτρόφων, των κυνηγών, των κατραμοποιών στον πρωτογενή τομέα, δεν είναι σίγουρα μια εύκολη υπόθεση, αλλά είναι θέλω να πιστεύω εφικτή. Η μετάβαση σε μια νέα κατάσταση όπου νέοι άνθρωποι, επιχειρηματίες με φρέσκιες ιδέες και επιστήμονες με σύγχρονη γνώση, θα αντιληφθούν τους νέους οιακονόμους των καιρών (για να επαναλάβω τον αισχυλικό λόγο) και θα μετασχηματίσουν το σκηνικό στην περιοχή δημιουργώντας πραγματικές συνθήκες ανάπτυξης, αντί να αναζητούν την τύχη τους πολύ μακριά μας κτίζοντας σήμερα ξένους πολιτισμούς, είναι ένα όραμα που με θέλγει. Και νομίζω πως είναι ρεαλιστικό.

Αυτό θα ήθελα να μείνει ως ένα από τα μηνύματα της σημερινής ημερίδας.